زمان و دیالێكت بێگومان پرسا زمان و دیالێكتان، بابەتەکە گەلەک گرینگ و کەڤنارەیا خەباتا زمانزانستییە. گاڤا کو مژار زمان بە، ئاوایێن جودایێ زمان ژی کو وەک دیالێكت یان ژی لەهجە تێنە بناڤکرن و دەرتێ پێشیا مە. ھەتا ئیرۆ ل سەر ڤێ بابەتێ گەلەک گەنگەشە چێبوونە، د دەرھەقێ ڤێ مژارێ دا پێناسەیێن جھێ جھێ ھاتنە کرن، لێ بەلێ ڕوونكرن و پێناسەیەکە ماقول کو ھەر کەس ل سەر ھەمفکر بە چێنەبوویە. پەیدابوونا جھێتی و گوھەرینا زمان، تایبەتییەكە دیرۆکی و ئەساسییێ زمانە. ژ رۆژا کو زمان پەیدا بوونە و ھەتا ئیرۆ، ھەر جورە تێکەلییا ناڤبەرا کۆمێن مرۆڤان، بوونە سەبەبێ گوھەرینا زمان. پەیدابوونا زار، کۆم و کۆمکێن کولتورییێن جیاواز. تێکەلییا کۆمەیێن مرۆڤان؛ تێکەلییا تاریخی، ئابووری، پێکھاتنا بوویەرێن خوەزایی و کۆمەلی، بوونە سەبەبێ دانوستاندن و گوھەرینا زمان و کولتورێن جییاواز ژی. ژ بەر کو زمان د ناڤ دەمێ دا دگوھەرە. وەکی کو زمانزانێ ناڤدار (فەردیناند دیسۆسێر) ژی دبێژە: “د ناڤا دەمێ دا گوھەرینا زمان، بوویە سەبەبێ پەیدابوونا دیالێكتێن جھێ”(1) ل گۆری ئاستا تێکلییا کۆم و کۆمکێن مرۆڤان؛ وەکی تێکلییا وانا ب ھەڤرا ژینێ، دینی، تجاری، سییاسی و کولتوری، دانوستاندنێن وانێن زمانی ژی چێبوونە. د داوییا ڤان تێکلییان دا زمانەک، ھەم ل گۆر جی-ھەرێمان و ھەم ژی ل گۆر رەوشا وەلاتێن جودا د ناڤا خوەدا دگوھەرە؛ بەرییا ھەر تشتی ژی بلێڤکرنا ھن پەیڤ و شێوەیێن وان دگوھەرە. جارنا ئەڤ گوھەرین ئەوقاس زێدە دبە، کو ئاخافتڤانێن عەینی زمانی پر ب زەحمەتی ھەڤدو تێدگیژن یان ژی تێناگیژن. ل گۆر جی و وارێن جودا، ب ڤێ ئاوایی گوھەرینا زمانەکی، ب پەیڤا دیالێكت (لەهجە، زاراڤا) تێتە بناڤکرن. لێ بەلێ تاریفەکە ستانداردێ دیالێكتێ نینە. زمانزانێ ئالمانی لودویگ پاول(2) ژی دبێژە، “د ناڤبەرا ‘زمان و “دیالێكت” دا ھیچ سنۆرەکە قەتعی و ‘خوەزایی نینە. ئەم دکارن دو شێوەیێن جودایێن زمانەکی، ژ ئالییێ کولتوری ڤە وەک دیالێكتەک و ژ ئالیێن دن ڤە ژی وەک دوو زمانێن جودا تارف بکن. بۆ نموونە “زمان و دیالێكت”، ل گۆر ناساندن و خوسووسیەتێن وان، مومكینە کو ھەتانی رادەیەک کەیفی بە ژی.”(3) جۆن لوینس(4) ژی دبێژە: “د ناڤبەرا دیالێكتێن زمانەکی دا یان ژی د ناڤبەرا دیالێكتێن زمانێن جیران دا دیارکرنا سینۆرەکە موتلەق مومکین نینە.”(5) ھن زمانزان ژی دیالێكت، وەک “شێوەیەکە ئاخافتنا” زمان تەعریف دکن. ب کورتایی ئەم دکارن ببێژن کو ل سەر پێناسە و چارچۆڤەیا “دیالێكت”ێ، فکرەک سابیت و سنۆرەکە موتلەق نینە. ٢. د دەرھەقێ زمان و دیالێكتێن کوردی دا، چ هاتنە گۆتن؟ چاوا کو ل ژۆرێ ژی ھاتە گۆتن، وەکی ھەموو زمان و دیالێكتان، بێگومان ل سەر زمان و دیالێكتێن کوردی ژی فکرێن جودا ھەنە. ئەم دخوازم ل ڤێ دەرێ ھنەک بەحسا تەسنیفکرنا دیالێكتێن کوردی بکن و د دەربارێ ڤێ یەکێ دا چ ھاتییە گۆتن، بینن بیرا وە. ژ بۆ ڤێ یەکێ، ب گرانی ئەمێ ژ نڤیساندنا شەرەفنامەیێ ڤر دا، بەحسا نێرینا ھن نڤیسکار و کوردۆلۆگێن کو ل سەر زمان و دیالێكتێن کوردی خەبتینە بکن. ھەتا ئیرۆ ل سەر ھەموو دیالێكت و شێوەیێن کوردی خەباتەکا ب سەروبەر و تێرھاتی بدەست مە نەکەتییە یان ژی خەباتێن وسا زاف کێم چێبوونە. بەلکی خەباتێن ئەکادەمیک ئێن کو ژ ئیرۆ شووندا بێنە کرن، ببن سەبەبێ نیشاندان و ڤەکرنا رێچەکە نوو. لێ بەلێ گەرەک ئەم ڤێ ژی دیار بکن، کو خەباتا مەیا ئیرۆیین ژ تونەبوونێ دەست پێ نەکرییە. ھەتا ئیرۆ ل سەر زمان و دیالێكتێن کوردی گەلەک تشت ھاتنە گۆتن و نڤیساندن. ئەز دخوازم ب کورتایی ھنەک بەحسا وان گۆتنان، چاڤکانی و خەباتان بکم. ئەگەر ئەم ب ئاوایەکی کرۆنۆلۆژیک بەحسا ڤان بەرھەم و گۆتنان بکن، ل پێشییا ھەموویان شەرەفنامە تێ. د شەرەفنامەیا شەرەفخان بەگی دا، چار دیالێكتێن زمانێ کوردی ھاتنە ژمارتن: ١-کورمانچ، ٢- لۆر، ٣- کەلھور، ٤- گۆران(6). ل پەی شەرەفنامەیێ، سیاحەتنامەیا ئەولیا چەلەبی تێت. دەما ئەم ل سیاحەتنامەیا ئەولیا چەلەبی دنێرن، ئەم دکارن بێژن کو د دەربارێ کوردۆلۆژییێ دا ئاگادارییێن گرینگ تێدا ھەنە، لێ بەلێ ل ڤێ دەرێ ب پرانی ئەمێ ژ ئالییێ زمان ڤە لێ بنێرن. “د سالا ١٦٥٥ان دا سەییاح ئەولیا چەلەبی و مەلەک ئەحمەد پاشا، ب موناسەبەتا سەفەرەک بەر ب (وان)ێ ڤە، رێ دکەڤن و گەلەک جیێن کوردستانێ دگەرن. چەلەبی د دەرھەقێ ڤێ سەفەر و گەرا خوەدا پرتوكەک دنڤسینە و ناڤێ پرتوكا خوە ژی دکە سیاحەتنامە. د سیاحەتنامەیێ دا، شانزدە (١٦) دیالێكتێن کوردی تێنە ژمارتن و ناڤێ وان ژی وسا تێتە رێزکرن: مەحموودی، ئاڤنکی، زازایی، لۆلۆیی، جیلۆیی (ھەکاری)، شیرڤانی، جزرەوی، پسانی، سنجاری، ھەریری، ئەردەلانی، سۆرانی، خالتی، چەکڤانی، ئیمادی، رۆژکی.”(7) وسا خویا دکە کو چەلەبی ناڤێ عەشیران، مەنتیقا، شێوە و دیالێكتان تەڤلیھەڤ کرییە. ئەگەر ئەم ڤانا وەک دیالێكت تەسنیف بکن تەنێ لۆرانی، سۆرانی، ئەردەلانی و زازاکی دمینن. ئەو پەیڤێن دن ژی، ئەم دکارن پرانییا وان وەک ناڤێ عەشیر و شێوەیێن کورمانجی قەبوول بکن. خەباتا پەدەگۆگێ ئەرمەن ھاچاتور ئابۆڤیان(8) (١٨٠٩-١٨٤٨) تەئسیرەک گران ل سەر ئیرانۆلۆگێن روسی کرییە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئابۆڤیان وەک باڤێ کوردۆلۆژییا روسیایێ تێتە قەبولکرن. ئابۆڤیان ژی دیالێكتێن زمانێ کوردی ب ناڤێ کورمانجی و زازاکی وەک دوو شاخان پارڤە دکە. پشتی ئابۆڤیان، پیتەر لێرخ(9) (١٨٢٨-٢٨٨٤) یەک ژ ھیمدار و سازکەرێن کوردۆلۆژییا سۆڤیەتێ تێتە قەبولکرن. ل گۆر بەلگەیێن ئیرۆ، “مەتنێن پێشینێ زازاکی، وی ب خوە، ل گۆر دەڤۆک و گۆتنا کوردێن کو د شەرێ روسیا-عوسمانییان دا ئەسیر کەتبوون، دایە بەرھەڤ کرنە. سالا ١٨٥٧-٥٨ێ، ئەڤ نڤیس و مەتنێن بەرھەڤکری د سانت پترسبورگ دا ھاتنە چاپکرن و بەلاڤکرن. فەرھەنگا پێشینا زازاکی-روسی ژی، سالا ١٨٥٨ێ ھاتیە چاپکرن. ھەمان دەمی ئالبەرت ڤۆن لۆك ژی، ھن مەتنێن فۆلکلۆرا کوردی ب دیالێكتا کورمانجی و زازاکی بەرھەڤ کرنە و سالا ١٩٠٣ ل بەرلینێ دانە چاپکرن و بەلاڤکرن) (10)”